Η ακαδημαϊκή ψυχολογία δεν κάνει ρητή διάκριση ανάμεσα στην κοινή συνείδηση και την αφυπνισμένη συνειδητότητα, καθώς προσεγγίζει τη συνείδηση με βάση θετικιστικά και εμπειρικά κριτήρια. Ωστόσο, η πνευματική συνειδητότητα και οι ιδέες περί αφύπνισης είναι σημαντικές στις εσωτερικές σχολές, όπου η συνείδηση θεωρείται πολυεπίπεδη και συνδέεται με πνευματικές πραγματικότητες. Όλες οι θεωρίες (ψυχολογικές, φιλοσοφικές, πνευματικές) όμως, συγκλίνουν στην ιδέα ότι η συνειδητότητα δεν είναι στατική, αλλά μπορεί να εξελίσσεται από απλές, αυτόματες καταστάσεις, προς βαθύτερες και πιο διευρυμένες εμπειρίες.
1. Επίπεδα Συνειδητότητας στην Ψυχολογία
Στην ψυχολογία, τα επίπεδα συνειδητότητας συνδέονται κυρίως με τις λειτουργίες του νου:
Συνειδητό Επίπεδο: Περιλαμβάνει τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις αντιλήψεις που είναι παρόντα τη δεδομένη στιγμή. Είναι η κατάσταση εγρήγορσης και η βάση της καθημερινής εμπειρίας.
Προσυνείδητο Επίπεδο (υποσυνείδητο): Περιλαμβάνει πληροφορίες που δεν είναι άμεσα προσβάσιμες, αλλά μπορούν να ανασυρθούν στη συνείδηση, όπως μνήμες ή γνώσεις.
Ασυνείδητο Επίπεδο: Περιλαμβάνει βαθύτερες επιθυμίες, φόβους, και εμπειρίες που είναι κρυμμένες από τη συνείδηση. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, εδώ βρίσκονται οι βασικές ενορμήσεις (όπως το ένστικτο επιβίωσης και η λίμπιντο). Μπορεί να μελετηθεί μέσω της ύπνωσης, των ονείρων και άλλων ψυχολογικών τεχνικών.
Υπερσυνείδητο: Αν και δεν εξετάζεται συχνά στην παραδοσιακή ψυχολογία, ορισμένοι σύγχρονοι υπερπροσωπικοί θεωρητικοί (Κ. Γιούνγκ, Ρ. Ασσατζιόλι, Α. Μάσλοου, Σ. Γκρόφ, Κ. Γουίλμπερ και άλλοι) ενσωματώνουν την ιδέα ενός ανώτερου συνειδητού, που συνδέεται με τη διαίσθηση, τη δημιουργικότητα και την Πνευματική Νοημοσύνη (S.Q.)
2. Επίπεδα Συνειδητότητας στις Πνευματικές Σχολές
Οι πνευματικές και εσωτερικές παραδόσεις, όπως αυτές της ανατολικής φιλοσοφίας, προσεγγίζουν τη συνειδητότητα ως μια πορεία από τις χαμηλότερες στις υψηλότερες καταστάσεις:
Καθημερινή Συνειδητότητα: Συνδέεται με τη φυσιολογική εγρήγορση και τις αισθήσεις. Κυριαρχείται από το εγώ, τους νοητικούς προγραμματισμούς, τις επιθυμίες και τις ανάγκες.
Διευρυμένη Συνειδητότητα: Το άτομο αρχίζει να παρατηρεί τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις μηχανικές αντιδράσεις του, χωρίς ακόμα να έχει αποκτήσει τον έλεγχο στις εσωτερικές διεργασίες του. Η αυτοπαρατήρηση και ο διαλογισμός ανοίγουν την πόρτα για βαθύτερη ενδοσκόπηση και εσωτερικές εμπειρίες.
Αφυπνισμένη Συνειδητότητα: Ο άνθρωπος βιώνει την παρούσα στιγμή με απόλυτη προσοχή και σύνδεση. Το εγώ χάνει τη δύναμή του και το άτομο συνειδητοποιεί , μέσω της αυτοενθύμησης, τον αυθεντικό Εαυτό του.
Κοσμική Συνειδητότητα (ή Ολιστική): Μια κατάσταση όπου ο άνθρωπος νιώθει ενότητα με το σύμπαν ή τον Θεό. Συνδέεται με την υπέρβαση των διαχωρισμών μεταξύ του ατόμου και του κόσμου. Περιγράφεται σε θρησκευτικές και μυστικιστικές παραδόσεις ως Φώτιση ή Ένωση με το Θείο.
3. Επίπεδα Συνειδητότητας του Ken Wilber
Ο Ken Wilber, σύγχρονος φιλόσοφος της ολοκληρωμένης προσέγγισης (integral theory), περιγράφει τις ακόλουθες φάσεις στην εξελικτική πορεία τη συνείδηση :
Εγωκεντρική Συνειδητότητα: Επικεντρώνεται στις ατομικές ανάγκες.
Εθνοκεντρική Συνειδητότητα: Εστιάζει στο κοινωνικό ή πολιτισμικό σύνολο.
Παγκόσμια Συνειδητότητα: Αναγνωρίζει τον Εαυτό ως αναπόσπαστο μέρος της ανθρωπότητας.
Πνευματική Συνειδητότητα: Περιλαμβάνει την αίσθηση του αιώνιου και της σύνδεσης με το Θείο.
